Zuid-Tirol (Duits en Ladinisch: Südtirol; Italiaans: Alto Adige, informeel Sudtirolo) is de noordelijkste autonome provincie van Italië, onderdeel van de autonome regio Trentino-Zuid-Tirol. De provincie telt ca. 532.000 inwoners (2019) op een oppervlakte van 7400 km². De provinciale hoofdstad is Bozen (Italiaans: Bolzano; Ladinisch: Bulsan).
Zuid-Tirol is drietalig: zowel het Duits, het Italiaans als het Ladinisch, een nauw aan het Reto-Romaans verwante Romaanse taal, heeft een officiële status. Ruim 62% van de bevolking is Duitstalig, 23% spreekt Italiaans en 4% van de bevolking, voornamelijk wonend in de Gherdëinavallei en het Val Badia, spreekt Ladinisch. Deze Ladijnen genieten dezelfde rechten als de Duitstaligen. Iets meer dan 10% van de bevolking heeft een andere moedertaal dan de drie voornoemde talen.
Zuid-Tirol maakt deel uit van de Euregio Tirol-Zuid-Tirol-Trentino. In wezen beslaat deze het oppervlak van het historische kroonland Tirol van de Oostenrijks-Hongaarse monarchie, waarvan het zuidelijke deel in 1919 door Italië geannexeerd werd.
De officiële naam van de provincie luidt Autonome Provincie Bozen-Zuid-Tirol (Duits: Autonome Provinz Bozen-Südtirol; Italiaans: Provincia autonoma di Bolzano-Alto Adige; Ladinisch: Provinzia Autonòma de Balsan-Südtirol of Provinzia Autonòma de Bulsan-Südtirol). De officiële afkorting voor de provincie is BZ, afgeleid van Bozen of Bolzano.
De Duitstaligen noemen de provincie doorgaans verkort Südtirol en verwijzen ernaar als zijnde een Land (zoals de deelstaten in Duitsland of Oostenrijk) in plaats van een Provinz.
De Italiaanse benaming voor Zuid-Tirol is Alto Adige ('Boven-Adige', in het Duits vertaald als Oberetschland). Deze naam ontstond naar het voorbeeld van de Franse departementen en verwijst naar de gelijknamige rivier Adige (Duits: Etsch) die hier ontspringt. Soms wordt ook Sudtirolo, gebaseerd op de Duitse naam, gebruikt. In het dagelijkse leven wordt Zuid-Tirol door sommige Italiaanstaligen provincie Bolzano (provincia di Bolzano) genoemd, als een deel van het Dipartimento dell'Alto Adige.
Het gebied is net als het Oostenrijkse Tirol uitermate bergachtig, namelijk gelegen in de Dolomieten. De voornaamste rivieren zijn de Etsch (Adige) en de Eisack (Isarco). De belangrijkste steden in de provincie zijn behalve de hoofdstad: Meran (Merano), de bisschopstad Brixen (Bressanone), Sterzing (Vipiteno) en Bruneck (Brunico). De, qua oppervlakte, grootste gemeente van Zuid-Tirol is Sarntal, met een oppervlakte 302,5 km².
Zuid-Tirol grenst aan de Italiaanse provincies Trente (waarmee het de regio Trentino-Zuid-Tirol vormt), Sondrio (regio Lombardije) en Belluno (regio Veneto). Tevens grenst Zuid-Tirol aan de Oostenrijkse deelstaten Tirol (zowel het noordelijk als oostelijk deel) en het Zwitserse kanton Graubünden.
In Zuid-Tirol liggen de zuidelijke Alpen, of, zoals ook wel genoemd, de Dolomieten, de Italiaanse uitlopers van de Alpen. De hoogste bergen liggen voornamelijk rondom, op of aan de grenzen van Zuid-Tirol en vormen zo een natuurlijke scheiding tot Noord-Tirol.
Het hoogste Zuid-Tiroolse punt is de Ortler (Ortles).
Allerkleinste Zinne (Torre Minor) - Annakogel - Birkenkofel - Boéseekofel - Boéspitze (Piz Boe) - Delagoturm - Dreischusterspitze - Fensterlesturm - Fünffingerspitze - Geißkogel - Glockenkarkopf (Vetta d'Italia) - Grohmannspitze - Grosse Zinne (Cima Grande) - Hintere Schwärze (Cima Nera) - Hochwilde (Altissima) - Hohe Gaisl (Croda Rossa Cadini) - Grosser Löffler - Hinterer Kitzkogel - Im Hinteren Eis (Punta della Vedretta) - Innerkoflerturm - Kalvarienberg - Kesselkogel (Catinaccio d'Antermoia) - Kleine Zinne (Piccola Cima) - Kleinste Zinne (Cima Piccolissima di Lavaredo) - Königspitze - Kronplatz - Langkofel (Sasso Lungo) - Langkofeleck - Langkofelkarspitze - Latemar - Laurinswand - Masaré - Monte Cristallo - Monte Fernazza - Monte Piana - Nordgipfel - Pareispitze (Col Becchei) - Pisciadu - Plattkofel (Sasso Piatto) - Plose - Punta di Frida - Schlern (Monte Sciliar) - Ortler (Ortles) - Rosengarten (Catinaccio) - Rotwand - Sass de Mesdi - Sass Pordoi - Scheiblehnkogel - Schmieder - Schrakogel - Schwarzwandspitze - Sella (Sella) - Sellatürme - Similaun - Sonklarspitze - Stabelerturm - Südgipfel - Teufelswand - Thurwieserspitze - Trafoier Eiswand - Tscheiner-Spitze - Vajolet-Hauptturm - Vajolet-Nordturm - Vajolet-Ostturm - Weißkugel (Palla Bianca) - Westliche Zinne (Cima Ovest) - Wilden Freiger - Wilden Pfaff - Winklerturm - Zahnkofel - Zaingger Berg (Pala di Santa)
De 116 gemeenten van Zuid-Tirol zijn gegroepeerd in acht districtsgemeenschappen (Duits: Bezirksgemeinschaft; Italiaans: comunità comprensoriale; Ladinisch: cumunità raion of comunitè comprensoriala); de gemeente Bolzano is ook een district. De districten coördineren de culturele, sociale, economische en ecologische ontwikkeling van de deelnemende gemeenten. Zij hebben ook sociale en ecologische verantwoordelijkheden.
Bezirksgemeinschaft/Comunità comprensoriale | Hoofdstad | Oppervlakte | Bevolking |
---|---|---|---|
Bozen/Bolzano | Bozen/Bolzano | 52km² | 101.919 |
Burggrafenamt/Burgraviato | Meran/Merano | 1.101 km² | 96.291 |
Überetsch-Unterland/Olttradige-Bassa Atesina | Neumarkt/Egna | 424 km² | 70.714 |
Salten-Schlern/Salto-Sciliar | Bozen/Bolzano | 1.037 km² | 47.797 |
Eisacktal/Valle Isarco | Brixen/Bressanone | 624 km² | 49.404 |
Pustertal/Val Pusteria | Bruneck/Brunico | 2.071 km² | 78.391 |
Vinschgau/Val Venosta | Schlanders/Silandro | 1.442km² | 35.347 |
Wipptal/Alta Valle Isarco | Sterzing/Vipiteno | 650 km² | 18.994 |
Hier worden de grootste gemeenten genoemd. Een complete lijst met gemeenten bevindt zich onderaan het artikel.
Duits | Italiaans | Bevolking |
---|---|---|
Bozen | Bolzano | 101.919 |
Meran | Merano | 37.253 |
Brixen | Bressanone | 20.360 |
Leifers | Laives | 16.722 |
Bruneck | Brunico | 15.170 |
Eppan an der Weinstraße | Appiano sulla Strada del Vino | 13.892 |
Lana | Lana | 10.985 |
Kaltern an der Weinstraße | Caldaro sulla strada del vino | 7.558 |
Ritten | Renon | 7.430 |
Sarntal | Sarentino | 6.863 |
Kastelruth | Castelrotto | 6.442 |
Sterzing | Vipiteno | 6.203 |
Schlanders | Silandro | 5.931 |
Ahrntal | Valle Aurina | 5.831 |
Naturns | Naturno | 5.419 |
Sand in Taufers | Campo Tures | 5.166 |
Latsch | Laces | 5.145 |
Klausen | Chiusa | 5.098 |
Mals | Malles | 5.046 |
Neumarkt | Egna | 4.821 |
Algund | Lagundo | 4.650 |
Sankt Ulrich in Gröden | Ortisei | 4.597 |
Ratschings | Racines | 4.311 |
Terlan | Terlano | 4.100 |
Zuid-Tirol was sinds de 8e eeuw, Trentino sinds 1027 deel van het hertogdom Beieren. In 1363 kwamen beide gebieden onder het huis Habsburg en sindsdien behoorden ze tot Oostenrijk. Bij de volkstelling van 1910 sprak nog geen 3% van de bevolking van Zuid-Tirol Italiaans, terwijl Trentino daarentegen zeer overwegend Italiaanstalig was. Als beloning voor de steun aan de Entente in de Eerste Wereldoorlog werden beide gebieden aan Italië toegewezen, waarmee een lang gekoesterde nationalistische droom werd verwezenlijkt. Na de Oostenrijks-Hongaarse nederlaag werden de provincie Trentino en het zuiden van de provincie Tirol in 1919 geannexeerd tot aan de 'natuurlijke geografische grens', waarmee de bergkam van Brenner werd bedoeld. Een en ander was al eerder vastgelegd in het (geheime) Pact van Londen (1915). Aan het nieuw opgerichte Joegoslavië werd toen om dezelfde redenen de Oostenrijkse regio Julisch Venetië, waarvan Istrië deel uitmaakte, aan Italië beloofd.
De natuurlijke grens waarover werd gesproken was de waterscheiding van de Alpen. Het stroomgebied van de Etsch (Adige) met al zijn zijrivieren zou bij Italië gevoegd worden. Het stroomgebied van de Inn met haar zijrivieren zou bij Oostenrijk blijven. Volgens de bepalingen in het Verdrag van Saint-Germain in 1919 werd dit plan doorgevoerd en kwam, na het trekken van bovengenoemde grens, een grote Duitstalige bevolking ineens in Italië te wonen.
Onder het fascistische bewind van Mussolini voerde Italië een onderdrukkende italianiseringspolitiek om het gebied volledig te assimileren. Vanaf 1923 werd het Duits uit het openbare leven verbannen en Duitse plaatsnamen werden vervangen door Italiaanse. De naam Tirol werd verboden en vervangen door Alto Adige. Ook werd een begin gemaakt met het italianiseren van de Duitse achternamen, waarbij zelfs op grafstenen de inschriften veranderd werden. Tevens kwam er een grootschalige immigratie op gang van Italianen uit andere gebieden naar met name de steden, om de oorspronkelijke bevolking in aantal te overtreffen.
Het was de hoop van de Zuid-Tirolers dat Adolf Hitler met de annexatie van Oostenrijk ook Zuid-Tirol zou terugeisen onder het motto Heim ins Reich, zoals ook met het Sudetenland zou gebeuren. Machtspolitiek woog in dit geval echter zwaarder dan nationale idealen, want als dank voor de Italiaanse steun bij de annexatie van Oostenrijk (maart 1938, "Duce, das werde ich Ihnen nie vergessen"), sloten Hitler en Mussolini een akkoord waarbij de Zuid-Tirolers voor de keuze werden geplaatst om de Duitse nationaliteit te bevestigen en als consequentie te emigreren naar het Duitse Rijk (Option), of zich volledig als Italianen te assimileren en afstand te doen van alle culturele rechten. Onder deze druk …
Dit zijn andere bestemmingen om plaatsen te vinden die gerelateerd zijn aan Bozen-Zuid-Tirol: