Turek

Turek – miasto i gmina w województwie wielkopolskim, siedziba powiatu tureckiego oraz gminy wiejskiej Turek. Położony na ziemi sieradzkiej, nad rzeką Kiełbaską. Był miastem duchownym.

Według danych z 31 grudnia 2019 roku miasto liczyło 26 833 mieszkańców. Miasto stanowi 1,74% powierzchni powiatu.

Turek to drugie co do wielkości ośrodkiem przemysłowym Konińskiego Zagłębia Węgla Brunatnego. Obecność złóż węgla brunatnego w pobliżu miasta zadecydowała o powstaniu Kopalni Węgla Brunatnego „Adamów” oraz Elektrowni „Adamów”, należącej do Zespołu Elektrowni Pątnów-Adamów-Konin, która w latach działania dostarczała ok. 2% wytwarzanej w Polsce energii elektrycznej oraz energię cieplną dla części miasta.

Przez Turek przebiegają drogi krajowe nr 72 (Konin – Łódź – Rawa Mazowiecka) i nr 83 (Turek – Sieradz) oraz droga wojewódzka nr 470 (Kalisz – Kościelec).

Położenie

Turek leży na Wysoczyźnie Tureckiej, która jest częścią Niziny Południowowielkopolskiej.

W pierwszej połowie XII w. osada Turek należała do kasztelanii spycimierskiej, która sto lat później stała się częścią księstwa łęczyckiego. Od drugiej połowy XIII wieku aż do rozbiorów Rzeczypospolitej Turek znajdował się w księstwie, a następnie w województwie sieradzkim.

W wyniku II rozbioru Polski (1793) Turek znalazł się w zaborze pruskim, od 1795 leżał w departamencie kaliskim Prus Południowych. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego (1807) Turek leżał w departamencie kaliskim. Po kongresie wiedeńskim (1815) Turek znalazł się w województwie kaliskim Królestwa Polskiego; w 1837 województwo kaliskie przemianowano na gubernię kaliską, w 1844 włączoną do guberni warszawskiej, utworzoną ponownie w 1867. W 1867 z części powiatu kaliskiego utworzono powiat turecki. Po pierwszej wojnie światowej (1914–1918) i zburzeniu Kalisza (1914) powiat turecki włączono w 1919 do nowo utworzonego województwa łódzkiego. W 1938 powiat turecki włączono do województwa poznańskiego, po II wojnie światowej (1939–1945) ponownie do województwa poznańskiego. W latach 1975–1998 miasto leżało w województwie konińskim. W 1999 ponownie utworzono powiat turecki i włączono do nowo utworzonego województwa wielkopolskiego.

Środowisko naturalne

Według danych z roku 2005 Turek ma obszar 16,16 km², na co składają się:

• użytki rolne: 55,1%,
• użytki leśne: 0,6%.

Rzeźba terenu i stosunki hydrograficzne

Miasto położone jest w zapadlisku na Wysoczyźnie Tureckiej.

Przez Turek przepływa rzeka Folusz.

Na potrzeby elektrowni „Adamów” utrzymywany jest względnie stały poziom wód w sztucznym zbiorniku Jeziorsko na Warcie.

Miasto pozyskuje wodę ze studni głębinowych, z racji bogatych źródeł wód podziemnych znajdujących się w okolicy.

Na obrzeżach miasta położony jest duży las mieszany, częściowo należący do miasta, częściowo do prywatnych właścicieli.

Kalendarium historii Turku

• VI w. p.n.e. – pierwsi stali osadnicy pojawiają się na ziemi tureckiej.
• 1136 – pierwsza wzmianka o Turku (jako Turcoviste) w bulli gnieźnieńskiej papieża Innocentego II, opisująca Turek jako posiadłość arcybiskupów gnieźnieńskich.
• .
• 1332 – najazd Krzyżaków na Turek i spalenie drewnianego kościoła pw. św. Jana Chrzciciela.
• 1341, 25 kwietnia – Turek uzyskuje prawa miejskie (Oppidum Thurek – Privilegium advocatiae), oparte na Prawie średzkim. Dokument został wydany przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława, a odebrał go pierwszy wójt miasta – Jan Pruteno z Uniejowa (Johanni dicto Prutheno advocato uniejoviensi). Turek już wtedy był największym ośrodkiem w promieniu kilkunastu kilometrów. Posiadał murowany kościół, który przetrwał do początków XX wieku.
• 1357 – król Kazimierz III Wielki potwierdza władztwo biskupów gnieźnieńskich nad Turkiem, w dokumencie wymienia Turek jako miasto z rynkiem: Turek civitas cum foro et duabus vllis sibi iunctis. Zwierzchność arcybiskupów gnieźnieńskich oznaczała, że aż do końca XVIII wieku w Turku obowiązywał zakaz powszechnego osiedlania się cudzoziemców, Żydów oraz wyznawów religii innych niż katolicka.
• 1383 – najazd i grabież miasta Turku przez Ścibora ze Ściborzyc, Jana z Płomykowa i starostę kolskiego Krystyna z Kozichgłów. Najazd na posiadłości arcybiskupa gnieźnieńskiego Bodzęty, tj. Turek oraz Grzegorzew miał na celu zmusić arcybiskupa do odstąpienia od promowania Siemowita IV jako kandydata na tron polski. Najazd ów, bardzo ważny dla historii Polski, okazał się na tyle skuteczny, iż arcybiskup Bodzęta przeszedł do stronnictwa andegaweńskiego i wkrótce, 16 października 1384 roku, koronował Jadwigę Andegaweńską na królową Polski. 15 lutego 1386 ochrzcił Władysława Jagiełłę, a 4 marca 1386 koronował go na króla Polski.
• 1458 – miasto Turek wystawia 6 zbrojnych na wyprawę malborską króla Kazimierza IV Jagiellończyka podczas wojny trzynastoletniej.
• XVI wiek, początek – ludność miasta Turek liczyła około 800 osób, a liczba domów 143.
• 1515, 15 sierpnia – odbywa się pierwszy z corocznych wielkich jarmarków miejskich w Turku.
• 1523 – wielki pożar miasta, płonie większość budynków w mieście.
• XVI wiek, koniec – Turek należał do arcybiskupstwa gnieźnieńskiego w województwe sieradzkim.
• 1637 – miasto otrzymuje dodatkowe prawa dotyczące władz miejskich. Arcybiskup Jan Wężyk zarządził, iż na czele rady miejskiej stanie burmistrz wybierany przez starostę i dwóch radnych. Z czasem liczba radnych zwiększała się.
• 1644 – po procesie w mieście spalono na stosie Agnieszkę Bogdankę z Turku, podejrzaną o kontakty z diabłem.
• 1655 – przez miasto przeszły oddziały wojskowe Stefana Czarnieckiego i Jerzego Lubomirskiego powodując straty w dobytku mieszczan.
• 1741 – grabież miasta przez właścicieli okolicznych wiosek.

Rozbiory Polski

• 1793 – w wyniku II rozbioru Polski województwo sieradzkie wraz z Turkiem dostaje się pod panowanie pruskie.
• 1794 – w mieście znajdują się 94 budynki, z czego tylko 3 były murowane, pozostałe drewniane, kryte głównie strzechą.
• 1796, 28 lipca – dekret o przejęciu przez pruskie władze państwowe dóbr kościelnych w prowincjach Prusy Południowe i Prusy Nowowschodnie na własność skarbu państwa. Tym samym kończy się okres, w którym Turek był własnością arcybiskupa gnieźnieńskiego (1341–1796).
• 1807 – Turek wchodzi w skład Księstwa Warszawskiego.

Królestwo Polskie

• 1815 – na mocy ustaleń aktu końcowego kongresu wiedeńskiego miasto wraz z ziemią kaliską zostaje włączone do województwa kaliskiego Królestwa Polskiego.
• 1817 – liczba mieszkańców Turku wynosiła 671 osób. W mieście znajdowało się 129 budynków, w tym trzy murowane. Było tu 66 gospodarstw rolnych, które miały charakter samowystarczalny. W centrum miasta znajdował się ratusz z niewielkim więzieniem w piwnicy, istniał także przytułek. Wśród rzemieślników było ośmiu kuśnierzy, czterech młynarzy, ośmiu szewców, sześciu garncarzy, trzech krawców, trzech kołodziejów, dwóch kowali, czterech rzeźników i dwóch sukienników. Handlem zajmowało się czterech kramarzy. W mieście znajdował się wodny młyn i trzy wiatraki.
• 1820 – nadanie miastu charakteru osady fabrycznej; podjęto decyzję o przebudowie i modernizacji miasta. Zaczyna powstawać szereg murowanych kamienic i domów, utworzono nowe dzielnice: Pólko i Nowy Świat. Znikają domy drewniane, nowa zabudowa skupia się wokół rynku i ulic przyległych. Założono gorzelnię i browar. Tylko w latach 1824–1826 postawiono 80 domów (z czego dwadzieścia murowanych). Otwarto cegielnię i wybudowano kilka wykańczalni wyrobów włókienniczych.
• 1825 – pierwsza szkoła elementarna w mieście – pobierali w niej naukę chłopcy wyznania rzymskokatolickiego.
• 1826 – liczba mieszkańców miasta wzrosła do 1594 osób. Z roku na rok w Turku osiedlało się coraz więcej ludzi. Osiedlenie się w Turku tkaczy z Czech i Saksonii dało początek przemysłowi włókienniczemu (kalisko-mazowiecki okręg przemysłowy).
• 1830 – w roku wybuchu powstania listopadowego w mieście mieszkały 2302 osoby, z czego Polacy stanowili 75%, Niemcy 21%, Żydzi 4%. Wieść o wybuchu powstania w Warszawie dotarła do Turku 2 grudnia. W Turku uformowały się kompania jazdy i piechoty, która weszła w skład 11 Batalionu Strzelców Celnych formowanych przez kpt. Rocha Kożuchowskiego. W okolicy miasta organizowano kaliskie jednostki regularne (z udziałem między innymi ochotników z Turku), Kompanię Strzelców Pieszych oraz kawaleryjski Pułk Ziemi Kaliskiej, które bohatersko walczyły pod Grochowem, Nurem i w obronie Ostrołęki. Do obrony przed zbliżającą się armią rosyjską w obozie konińskim zmobilizowano pospolite ruszenia, w szeregach którego znaleźli się również rekruci z Turku i jego okolic. Walczących wspomagała ludność cywilna Turku np. Kożuchowska, Czyżewski, Michał Mroziński przekazali do powstańczej kasy kwoty pieniężne, natomiast z miejscowego kościoła w Turku zdjęto dzwon i oddano go na odlew powstańczych armat.
• 1832 – władze carskie skazały zaocznie na wyrok śmierci urodzonego w Turku podporucznika Rocha Rupniewskiego (ur. 1802, zm. 1876, rodzice: Jan Rupniewski i Tekla Bońkowska), który wziął udział w słynnym ataku na Belweder, a następnie uczestniczył w największych bitwach powstania, walcząc w jeździe kaliskiej generała Ludwika Kickiego. Jego odwagę i poświęcenie w bitwie pod Grochowem nagrodzono odznaczeniem Złotym Krzyżem Virtuti Militari nr 905. Wyroku jednak nie wykonano, gdyż Rupniewski zdołał się przedrzeć się do Francji, gdzie został jednym z pierwszych członków Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Trzykrotnie przyjeżdżał do kraju jako emisariusz. Zmarł dożywszy sędziwego wieku 26 grudnia 1876 w Liverpoolu, gdzie został pochowany.
• 1833 – w wyniku represji popowstaniowych oraz zamknięciu przez władze rosyjskie granicy celnej z Królestwem, spadku produkcji sukienniczej i emigracji z Turku wielu tkaczy, liczba turkowian zmniejszyła się do 2062 osób.
• 1844 – wskutek kryzysu doszło do protestów tkaczy. Mimo gospodarczych trudności w mieście nadal funkcjonowały duże fabryki tkackie, jak np. Manufaktura Bawełniana Ulrycha, posiadająca w 1845 roku 48 warsztatów tkackich i zatrudniająca 103 robotników.
• 1849 – w Turku powstaje, dzięki staraniom pastora Wilhelma Augusta Posselta, kościół ewangelicki parafii ewangelicko-augsburskiej, stworzony wed…