Europa

Europa – część świata leżąca na półkuli północnej, na pograniczu półkuli wschodniej i zachodniej. Jest uznawana albo za kontynent, albo za część świata tworzącą wraz z Azją kontynent Eurazję.

Nazwa

Nazwa Europy wywodzi się z greckiego słowa (Europe) i zwykle poprzez łacińską formę Europa weszło do niemal wszystkich języków świata. Etymologia samego terminu jest niejasna: być może pochodzi ono od (europos) – „łagodnie wznoszący się”, albo od asyryjskiego ereb, „zachód”. Inne teorie wywodzą pochodzenia nazwy od semickiego słowa oznaczającego „ciemny”. Używane jest też określenie Stary Kontynent.

Granice Europy

Przebieg umownej granicy Europy z Azją na wschodzie i południowym wschodzie wzbudza kontrowersje. Kwestia ta jest różnie rozstrzygana w nauce poszczególnych krajów, a najwięcej rozbieżności w tej sprawie występuje w nauce anglosaskiej.

Zwykle przyjmuje się, że Europa rozciąga się od Oceanu Atlantyckiego na zachodzie do gór Ural na wschodzie oraz od Oceanu Arktycznego na północy do Morza Śródziemnego, Morza Czarnego i gór Kaukaz na południu (Kaukaz w niektórych interpretacjach jest zaliczany do Europy, a w niektórych nie).

Dane geograficzne

Europa leży w całości na półkuli północnej, na pograniczu półkuli wschodniej i zachodniej. Od północy kontynent ten oblewany jest przez Ocean Arktyczny, od zachodu przez Ocean Atlantycki, a od południa przez będące częściami Atlantyku Morze Śródziemne i Morze Czarne. Europę od Azji oprócz granicy lądowej oddzielają również cieśniny Bosfor i Dardanele, od Afryki cieśniny Gibraltarska i Sycylijska.

Powierzchnia Europy: to 10,2 mln km² – 10,5 mln km² (z czego prawie 4 mln km² zajmuje europejska części Rosji). Stanowi to ok. 2% całej powierzchni kuli ziemskiej (ok. 7,5% powierzchni lądów) i Europa jako część świata jest większa tylko od Australii. Europa stanowi 1/5 Eurazji i jako jej największy półwysep jest najbardziej wysunięta na zachód.

Rozciągłość równoleżnikowa: 5,6 tys. km (79°)

Rozciągłość południkowa: 4,2 tys. km (35°)

Długość wybrzeży: 38 tys. km

Średnia wysokość terenu: 292 m n.p.m.

Najdalej wysunięte punkty Europy (wliczając należące do niej wyspy):

• na północ – Rosja (Wyspa Rudolfa w archipelagu Ziemia Franciszka Józefa)
• na południe – Grecja (Wyspa Gavdos koło Krety)
• na wschód – Rosja (Przylądek Flissingski na Nowej Ziemi)
• na zachód – Portugalia (skały w pobliżu wyspy Flores na Azorach)

Najdalej wysunięte punkty kontynentalnej Europy:

• na północ – Norwegia (przylądek Nordkinn)(ze względu na drogowe połączenie przez Tunel Nordkapp uznawany bywa także przylądek Knivskjellodden)
• na południe – Hiszpania (przylądek Marroquí)
• na wschód – Rosja (ujście rzeki Bajdaraty do Morza Karskiego)
• na zachód – Portugalia (przylądek Roca)

Linia brzegowa

Europa jest najbardziej rozczłonkowaną częścią świata, o silnie rozbudowanej linii brzegowej, której długość wynosi ok. 38 tys. km (bez linii brzegowej wysp).

Około 25% powierzchni kontynentu stanowią półwyspy, spośród których największymi są:

1. Półwysep Skandynawski (800 tys. km²)
2. Półwysep Iberyjski (580 tys. km²)
3. Półwysep Bałkański (470 tys. km²)
4. Półwysep Apeniński (150 tys. km²)
5. Półwysep Kolski (120 tys. km²)
6. Półwysep Krymski (25 tys. km²)
7. Półwysep Jutlandzki (24 tys. km²)
8. Półwysep Bretoński (24 tys. km²)

(podana powierzchnia półwyspów ma charakter przybliżony)

Wyspy stanowią blisko 7,5% powierzchni Europy, a największe z nich to:

1. Wielka Brytania (218 476 km²)
2. Islandia (103 125 km², geologicznie nie jest częścią Europy)
3. Irlandia (84 406 km²)
4. Wyspa Północna Nowej Ziemi (48 904 km²)
5. Spitsbergen (37 673 km²)
6. Wyspa Południowa Nowej Ziemi (33 275 km²)
7. Sycylia (25 710 km²)
8. Sardynia (24 090 km²)
9. Ziemia Franciszka Józefa (cały archipelag – 16 134 km²)
10. Ziemia Północno-Wschodnia (14 443 km²)
11. Korsyka (8 680 km²)
12. Kreta (8 366 km²)

Akweny otaczające Europę

Europę z racji jej półwyspowego charakteru otacza wiele mórz i zatok, stanowiących części Oceanu Atlantyckiego i Oceanu Arktycznego.

• Morze Karskie
• Morze Peczorskie
• Morze Barentsa
• Morze Białe
• Morze Norweskie
• Morze Szkockie
• Morze Hebrydzkie
• Morze Północne
• Morze Irlandzkie
• Morze Celtyckie
• Zatoka Biskajska
• Zatoka Kadyksu
• Morze Bałtyckie
  • Zatoka Botnicka
  • Zatoka Fińska
  • Zatoka Ryska
• Morze Śródziemne, z którego wydziela się kilka mniejszych mórz i zatok:
  • Zatoka Lwia
  • Morze Tyrreńskie
  • Morze Adriatyckie
  • Zatoka Tarencka
  • Morze Jońskie
  • Morze Alborańskie
  • Morze Balearskie
  • Morze Egejskie
  • Morze Liguryjskie
  • Morze Libijskie
  • Morze Kreteńskie
  • Morze Trackie
  • Morze Lewantyńskie
  • Morze Marmara
• Morze Czarne w tym:
  • Morze Azowskie

Typy wybrzeży europejskich

Wybrzeże kontynentu ma zróżnicowany charakter. Nabrzeżne tereny Europy prezentują praktycznie każdy ze sklasyfikowanych typów wybrzeża. Na północy występują głównie wybrzeża fiordowe (zachodnie wybrzeże Półwyspu Skandynawskiego) i wybrzeża szkierowe (w Finlandii i Szwecji), często też wybrzeża akumulacyjne (Holandia, Niemcy, Dania). W południowej części Europy najczęstsze są wybrzeża typu dalmatyńskiego, a w zachodniej i południowo-zachodniej – riasowego. Nad Morzem Czarnym spotykany jest typ wybrzeża określany jako wybrzeże limanowe. Poza tym spotkać można także wybrzeża klifowe (m.in. na Bałtyku) i ferdowe.

Ukształtowanie powierzchni

Powierzchnia Europy jest w przeważającej części nizinna. Najniższym punktem Europy jest depresja na Nizinie Nadkaspijskiej (28 m p.p.m.). Około 74% powierzchni Europy położone jest na wysokości mniejszej niż 300 m n.p.m., blisko 1/5 obszaru ma wysokość 300–1000 m n.p.m., a jedynie 6% obszaru kontynentu leży na wysokości wyższej niż 1000 m n.p.m. Najwyższym szczytem Europy jest Mont Blanc o wysokości 4811 m n.p.m. (jeśli jednak do Europy wliczony zostanie Kaukaz, to jej najwyższym szczytem jest Elbrus, 5642 m n.p.m.).

Niziny

Wzdłuż atlantyckiego wybrzeża Europy, od zachodniej Francji, przez Belgię, Holandię aż do Niemiec ciągnie się pas nizin – Niż Środkowoeuropejski. W Niemczech pas ten rozszerza się znacznie i dalej na wschód obejmuje niemal całą Polskę, a także niemal całą Europę Wschodnią, od północnych krańców kontynentu, po południowe (Niż Wschodnioeuropejski). Poza tym obszarem niziny na kontynencie europejskim znajdują się głównie wśród obszarów górskich (największe z nich to m.in. Nizina Wołoska, Nizina Padańska i Wielka Nizina Węgierska), a także na obszarach przybrzeżnych oraz na znacznej części Wysp Brytyjskich.

Niziny europejskie, jakkolwiek posiadają wspólną cechę w postaci równinnego charakteru posiadają zróżnicowaną rzeźbę terenu. Jest ona związana ze zlodowaceniami plejstoceńskimi, które wielokrotnie obejmowały znaczną część kontynentu. Największym z nich było zlodowacenie skandynawskie, które objęło Wyspy Brytyjskie, Morze Północne, większą część Niemiec, Polskę i Europę Wschodnią aż do Donu. Na obszarze tym występują typowe cechy krajobrazu polodowcowego. Należą do nich moreny denne i czołowe, kemy, ozy, oraz zbiorniki wodne pochodzenia lodowcowego.

Około 143 tys. km² zajmują obszary położone poniżej poziomu morza. Największe depresje znajdują się nad Morzem Kaspijskim (Nizina Nadkaspijska) i w północnej Holandii.

Wyżyny i góry

Obszary górzyste i wyżynne znajdują się na Półwyspie Skandynawskim (Góry Skandynawskie), północnej części Wielkiej Brytanii (Góry Kaledońskie), w Europie zachodniej i środkowej (m.in. Masyw Centralny, Góry Świętokrzyskie, Sudety, Ardeny, Harz i in.), a także na wschodnim skrawku kontynentu (Ural).

Poza tym przez obszar Europy, na południe od pasa nizin, ciągnie się kilka młodych łańcuchów górskich, rozdzielonych zapadliskami tektonicznymi. Należą do nich (od zachodu): Góry Betyckie, Pireneje, Alpy, Apeniny, Karpaty, Góry Dynarskie.

Budowa geologiczna

W Europie wyróżnia się trzy podstawowe jednostki tektoniczne: prekambryjską platformę wschodnioeuropejską, paleozoiczną platformę Europy zachodniej i środkowej oraz fałdową strukturę alpidów. Platformy prekambryjską i paleozoiczną łączy strefa szwu transeuropejskiego, będąca jeszcze jedną dużą jednostką tektoniczną.

Platforma wschodnioeuropejska obejmuje obszar od Uralu do przebiegającej przez Polskę linii Teisseyere’a-Tornquista. Fundament platformy budują prekambryjskie skały krystaliczne, które odsłaniają się w obrębie tarczy fennoskandzkiej i tarczy ukraińskiej. W pozostałej części platformy krystaliczne podłoże jest przykryte młodszymi osadami o różnej miąższości, które tworzą pokrywę platformową.

Paleozoiczna platforma Europy zachodniej i środkowej obejmuje pasma hercyńskie i reliktowe kaledońskie leżące na zewnątrz alpejskiej strefy fałdowej.

Alpidy tworzą w południowej części Europy rozległy system górski o przebiegu generalnie równoleżnikowym. Alpidy Europy łączą się na zachodzie przez Cieśninę Gibraltarską z górami Rif (Atlas) w północnej Afryce, a na południu i na wschodzie z alpejskimi łańcuchami górskimi Azji, tworząc jeden system orogeniczny.

Do alpidów w Europie zalicza się:

• Góry Betyckie
• Góry Iberyjskie
• Pireneje
• Alpy
• Apeniny
• Góry Dynarskie
• Hellenidy
• Karpaty
• Bałkan
• Góry Krymskie
• Kaukaz

Wulkanizm

W minionych epokach geologicznych na terenie kontynentu zachodziły dość intensywne procesy wulkaniczne. Ich pozostałościami są stożki wygasłych wulkanów.

W czasach historycznych zjawiska wulkaniczne występują tylko na niewielkich obszarach Europy, przy czym oprócz Wezuwiusza wszystkie takie obiekty znajdują się na otaczających Europę wyspach, najczęściej oddalonych od głównej części kontynentu.

Wulkany w większej liczbie występują na południu Europy – we Włoszech, zarówno w kontynentalnej części tego kraju (Wezuwiusz), jak i na należących do tego państwa wyspach – Sycylii (Etna) i na Wyspach Liparyjskich, gdzie do niedawna aktywnych było kilka tego typu obiektów (m.in. Vulcano), zaś od początku XX wieku czynny jest jedynie Stromboli (co nie przesądza, iż pozostałe wulkany definitywnie wygasły). W czasach historycznych czynny był także wulkan zlokalizowany na południowo-wschodnim skrawku Europy – na wyspie Thera (Santoryn), którego ostatni wybuch miał miejsce ok. 1600 r. p.n.e.

Aktywne wulkany istnieją na wyspach Oceanu Atlantyckiego, które ze względów politycznych i kulturowych łączone są z Eu…